Այա Սոֆիան, որը շատերն անվանում են բյուզանդական ճարտարապետության գագաթնակետը, դարեր շարունակ ուղղություն է տվել Արևելյան և Արևմտյան Եվրոպայի շատ նահանգներում, ինչպես նաև Մերձավոր Արևելքում ճարտարապետության զարգացմանը: Քրիստոնեական կրոնում այն թերեւս կարելի է անվանել ամենամոնումենտալ կառույցներից մեկը։
Բազմաթիվ ուղղափառ եկեղեցիներ կառուցվել են Կոստանդնուպոլսում՝ ի պատիվ Աստծո Իմաստության, սակայն Սուրբ Սոֆիան դրանցից ամենամեծն ու ամենահայտնին է։
Պատմությունը նշում է արվեստի այս ստեղծագործության հեղինակների երկու անուններ՝ Իսիդոր Միլետացին և Անֆիմի Տրալը: Սրանք ասիացիներ են, որոնց հետ աշխատել է գրեթե տասը հազար բանվոր։
324 թվականին Կոնստանտին Մեծն իր պատվին հիմնեց Կոստանդնուպոլիս քաղաքը, որը դարձավ նրա կայսրության նոր մայրաքաղաքը։ Իսկ երկու տարի անց նա հրաման տվեց կառուցել Սուրբ Սոֆիա եկեղեցին, որը Կոստանդնուպոլսում դարձավ բյուզանդական ճարտարապետության առաջին հուշարձանը։ Իհարկե, նա առաջին հերթին պետք է անձնավորեր կայսեր մեծությունը, ուստի այստեղ ամենուր բերվում էր ոսկի, մարմար, արծաթ,փղոսկր, թանկարժեք քարեր։ Այն ամենը, ինչ կարող էր օգտակար լինել նոր տաճարի համար, դուրս է բերվել շրջակա հնագույն տաճարներից։
Սբ.
գոտու նյութեր՝ կրաքար՝ պատրաստված գարու ջրով, ցեմենտ՝ յուղի հավելումով։ Սակայն նրա շքեղությունը թանկարժեք քարերի՝ տոպազների, շափյուղաների, սուտակի օգտագործման մեջ էր: Նույնիսկ հատակներն էին հասպիսից և պորֆիրիից։ Այդ ժամանակների մատենագիրները տաճարն անվանեցին «ամենահիասքանչ տեսարան, որը ճախրում է դեպի երկինք, լի արևի լույսով, ասես լույսը ճառագում է ներսից»:
Այա Սոֆիայի ամենահոյակապը նրա գմբեթն է՝ 32 մետր տրամագծով։ Շինարարության ընթացքում առաջին անգամ գմբեթը կառուցվել է եռանկյուն կամարներով. այն հենված է չորս սյուների վրա, իսկ ինքը կազմված է պատուհաններով քառասուն կամարներից։ Արևի ճառագայթները, ընկնելով դրանց մեջ, պատրանք են ստեղծում, որ գմբեթը լողում է օդում։
13-րդ դարի սկզբին Այա Սոֆիայի եկեղեցին մեծապես տուժեց խաչակիրներից. նրա հարստության մի մասը տարվեց Եվրոպա: Սրբարանից հանված ոսկյա զոհասեղանի ճակատագրի մասին ոչինչ հայտնի չէ։
15-րդ դարում, թուրքերի կողմից քաղաքը գրավելուց հետո, Մայր տաճարը Մահմեդ Ֆաթիհի հրամանով վերածվել է մզկիթի։ Եվ քանի որ, ըստ մահմեդական օրենքների, որմնանկարների վրա կենդանիներ և մարդիկ չեն կարող պատկերվել, դրա բոլոր պատերը բարբարոսաբար քսվել են կրաքարով, խաչի փոխարեն կիսալուսին են տեղադրել և չորս մինարեթներ են ավարտվել։ Ներսում Այա Սոֆիայի տաճարը, որն այժմ կոչվում է Այա Սոֆիա, համալրվել է դամբարաններով և շքեղ սուլթանի մահճակալով, իսկ վահանների վրա մարգարեի անունը ոսկեգույն է պատկերված։Մուհամմադը և առաջին խալիֆաները։
Մուտքի վերևում հրաշքով պահպանվել է Մարիամի մանկան հետ պատկերներով խճանկար,
Կոստանդին և Հուստինիանոս.
Այա Սոֆիան ունի մեկ գրավչություն՝ ներսում մի սյուն կա, որը կոչվում է քրտնարտադրություն։ Ըստ լեգենդի, մարդու բոլոր ցավոտ կետերը անմիջապես բուժվում են, եթե դրանք կպչեն դրան:
Բացի այդ, տաճարը մի առեղծված ունի՝ նրա աջ կողմի խորշերից մեկում անընդհատ աղմուկ է լսվում։ Ավանդությունն ասում է, որ եկեղեցում մոտ հազար հավատացյալ թաքնվում էր թուրքերից, և երբ զավթիչները ներխուժեցին ներս, քահանան աղոթք կարդաց։ Երբ ենիչերիները սրերը բարձրացրին քահանայի վրա, խորշի պատը հանկարծ բացվեց և ներս քաշեց նրան։ Ասում են՝ աղմուկը նույն քահանայի աղոթքի ձայնն է, ով սպասում է այն ժամանակին, երբ վերջապես Այա Սոֆիան նորից քրիստոնյա կդառնա, որպեսզի դուրս գա և շարունակի ծառայությունը։։
